مدرسه دارالفنون
در دوران صدارت میرزاتقیخان امیرکبیر، سنگ بنای مدرسهای به سبک مدارس عالی اروپا به نام دارالفنون گذاشته شد. صدر اعظم ایران با دیدن آکادمی و مدارس مختلف روسیه و آگاهی از مدارس عالی غربی، اندیشه ساختن مدرسه دارالفنون را در سر میپروراند تا اینکه در سال 1228 هجری شمسی به فرمان ایشان در زمینی واقع در شمال شرقی ارک سلطنتی، معماری مدرسه آغاز گشت.
مدرسه دارالفنون در روز یکشنبه، ششم دی ماه 1230 (13 روز بعد از کشته شدن امیرکبیر) رسما گشایش یافت و تعداد 114 دانشجو جذب کرده که تنها 12 نفر آن در رشته مهندسی بودند و مابقی در طب، علوم پایه، پیاده نظام و سواره نظام. پس از گذشت 5 دهه فعالیت، دارالفنون به سرعت رو به زوال گذاشت تا اینکه پس از انقلاب مشروطیت و با ورود معلمین فرانسوی، رونق دوباره به این مجموعه برگشته و در سال 1285 ه.ش طبق آیین نامه مصوب، سال تحصیلی از شهریور ماه هر سال آغاز و تا خرداد ماه سال بعد پایان مییافت.
دانشگاه تهران
فکر تاسیس دانشگاه تهران، از سال 1307 توسط مرحوم پروفسور محمود حسابی به وزیر فرهنگ وقت، آقای علیاصغر حکمت پیشنهاد شد و طرح تاسیس در سال 1310 تهیه شده و به وزیر تقدیم شد. حکمت پس از ستایش «آبادی تهران و عظمت ابنیه و عمارات و قصرهای زیبای جدید» اظهار تأسف کرد که «ولی نقصی دارد که این است که این شهر هنوز عمارت مخصوصی ندارد که به آن اونیورسیته میگویند و حیف است که این شهر نوین از همه بلاد بزرگ عالم از این حیث عقب باشد». سرانجام قانون تأسیس دانشگاه تهران در سال 1313 در مجلس شورای ملی تصویب گردید. در همین حال پانزدهم بهمن ماه 1313 ه. ش لوح یادبود تأسیس دانشگاه با حضور مقامات دولتی در محلی که اکنون پلکان جنوبی دانشکده پزشکی است در دل خاک به امانت گذاشته شد. شعب این دانشگاه در ابتدای تاسیس به شرح ذیل میباشد:
1) علوم معقول و منقول
2) علوم طبیعی و ریاضی
3) ادبیات و فلسفه و علوم تربیتی
4) طب و شعب فروع آن
5) حقوق، علوم سیاسی و اقتصادی
6) فنی
این دانشگاه در میان موسسات و سازمانهای وابسته به آموزشعالی کشور از هر حیث و از هر نظر از جایگاهی رفیع بهرهمند است. اگر سابقه و قدمت، تدریس استادان بنام و بلند مرتبه، تحصیل دانشجویان ممتاز، کثرت دانشجویان، استادان و کارکنان، ارزش مدارک تحصیلی در کشور و خارج از آن، پیوند و تعامل با دستگاههای اجرایی و موسسات و شرکتهای صنعتی، اداری، اجرایی و...، داشتن کتابخانهها و آزمایشگاههای غنی و مجهز، تعدد رشتهها و دانشکدهها و موسسات پیوسته و وابسته، واقع شدن در پایتخت و در مرکز شهر، و... را از معیارهای تعیین اعتبار و اهمیت یک دانشگاه برشماریم، بیگمان دانشگاه تهران را باید معتبرترین و مهمترین دانشگاه کشور دانست. بیجهت نیست که از این دانشگاه با تعبیر دانشگاه مادر و نماد آموزشعالی یاد شده است.
نشان رسمی دانشگاهتهران، نشانی به قدمت تاریخ ایران
نقشی که امروز به عنوان نشان رسمی دانشگاه تهران انتخاب شده، از نقوش تاریخی کشور است که سابقه ممتدی در آثار صنعتی داشته و مقام شامخی در فرهنگ ایران باستان. این نشان که توسط دکتر محسن مقدم، استاد فقید دانشکده هنرهای زیبا طراحی شده است، برداشت وتقلیدی است از نقشی که به صورت گچبری شده در محوطههای دوران ساسانی، نقش برجستهها و نقوش مهرهای این دوره دیده شده است و دراین مورد به ویژه تقلیدی است از پلاک گچ بری شده مکشوفه از شهر ساسانی تیسفون.
در دوران ساسانی این نشانها در نقش برجستهها، سکهها و ظروف نقره به عنوان نشانهای خانوادگی به کار رفتهاند. از آنجا که در ایجاد این نشانها از حروف خط پهلوی ساسانی نیز استفاده شده طبیعت یک منوگرام را هم گرفتهاند. نشانها عموماً در میان دو بال تزئینی (که میتواند بال عقاب باشد) قرار داده شدهاند که کاربرد آن را در دیگر نقوش این دوره و شکل تاجهای ساسانی مخصوصاً در اواخر این دوره شاهد هستیم. در شاهنامه فردوسی نیز از اینگونه تاجها با عنوان تاجهای دوپر یاد شده است. حاشیه تزئینی که از دوایر ریز تشکیل شده نیز در دوران هخامنشی به عنوان یک عامل تزئینی مخصوصاً در سکهها به کار میرفته و در دوران ساسانی نیز در سکه ها، مهرها و گچ بری مورد استفاده داشته است.
سردر دانشگاه تهران، سمبل علم و معرفت
بیشک ارزش بینالمللی دانشگاه تهران، شهرت جهانی سردر اصلی آن را نیز به ارمغان آورده است. این بنای تاریخی، علاوه بر این که در سطح ملی سمبل تمام نمای علم، دانش، معرفت و نماد زندگی شیرین دانشجویی در زیر سقف مرکز نمادین علمی کشور (دانشگاه تهران) است، در خارج از ایران نیز معرف یک دانشگاه نامدار در سطح خاورمیانه است. با یک بررسی گذرا میتوان ادعا کرد که از میان معروفترین و معتبرترین دانشگاههای دنیا، دانشگاه تهران تنها دانشگاهی است که از طریق یک بنای فرهنگی سمبلیک با مهندسی پیچیده، پیامهای ویژه معنوی، علمی و فرهنگی را به مخاطبان خود القا می کند.
برخی بر این عقیده اند که طرح سردر دانشگاه، الهام گرفته از تصویر خیالی دوپرندهای است که بالهایشان را برای اوج گرفتن و برخاستن از زمین، باز کردهاند. علم و دانش به دو بال تشبیه شده اند که ورود به دانشگاه با آن دو ممکن است و خروج از دانشگاه نیز با تقویت این بالها موجب صعود افراد بر فراز اجتماع خود و پاسداری از آن میشود. عدهای دیگر آن را به عنوان کتابی که به صورت باز در مقابل دیدگان گذارده شده باشد میدانند که بیانگر ارزش مطالعه و تحقیق است. اما از تاریخچه و نحوه ساخت این سردر اطلاعات و اسناد کاملی به دست نیامده است.